O autorce:
Małgorzata Karkosz – arteterapeutka i ceramiczka (Akademia Umiejętności Społecznych), historyczka sztuki (Uniwersytet Warszawski), edukatorka muzealna (Centrum Rzeźby Polskiej, Muzeum Chopina), miłośniczka alternatywnych metod edukacji, współpracowniczka Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych w woj. mazowieckim, twórczyni programów arteterapeutycznych dla grup osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
O czym myślę, kiedy mówię o projektach społeczno-edukacyjnych dla młodzieży?
Mówiąc o współczesnych młodych ludziach warto pamiętać, że czas szybko mija, a za chwilę to oni będą stanowić o tym, jak wygląda nasza rzeczywistość. Staną się pełnoprawnymi obywatelami, aktywistami, wyruszą w świat, na wybory, założą rodziny. Niełatwo jednak pielęgnować poczucie sprawczości, zaangażowanie społeczne i odpowiedzialność dopóki ma się “naście” lat. Trudno również wymagać od młodych dorosłych, że będą sami tworzyć inicjatywy, dostrzegać społeczne problemy, poszukiwać rozwiązań, mobilizować się, stanowić o zmianach, kreować grupy…
Rodzicu, bądź czujny!
Istnieje jednak wiele projektów, do których mogą dołączyć. O ich efektach i pozytywnym wpływie na uczestników będzie opowiadał ten krótki artykuł. Tekst może być wskazówką dla rodziców, odpowiedzią na pytanie jak ukierunkować młodych ludzi, jak zaaranżować ich wolny czas, aby sprzyjało to wewnętrznemu rozwoju dziecka i przynosiło widoczne owoce w postaci zaangażowania społecznego.
Projekty społeczne, edukacyjne, artystyczne, ekologiczne – przeważnie są to działania, do których zapraszają organizacje pozarządowe, szkoły, ośrodki kultury i inne instytucje publiczne. Wiele z nich można odnaleźć na stronach poświęconych organizacjom pozarządowym (tzw. NGO-sów). Dotyczą właściwie każdego z obszarów naszego życia – zdrowia, edukacji, kultury, ochrony środowiska, wychowania obywatelskiego, sztuki. W wielu szkołach podejmowane są współprace z fundacjami i stowarzyszeniami, które są współcześnie motorem rozmaitych cennych inicjatyw.
Czy warto zachęcać młodzież do brania udziału w projektach NGOngo?
Celem jest zaangażowanie uczniów – a co za tym idzie – zdobywanie nowych doświadczeń w grupie rówieśniczej, tworzenie nowych form spędzania wolnego czasu, rozwój świadomości zjawisk społecznych, praktyki artystyczne, terapeutyczne i edukacyjne. Jeden z tych obszarów jest aktywowany zawsze, a niektóre z projektów poruszają się płynnie we wszystkich wymienionych strefach. Twórcza energia nastolatków, dobrze ukierunkowana może stać się początkiem małych i dużych zmian w lokalnej społeczności, a przede wszystkim wpływa na samych uczestników. Projekty dedykowane młodzieży bardzo często pozostawiają pozytywne, długotrwałe efekty – służą wprowadzaniu w życie realnych zmian i kształtowaniu postaw prospołecznych. Przede wszystkim są to działania praktyczne, dające doświadczenia w różnorodnej materii. Czym innym jest nauka o procentowo oznaczanych stopniach zanieczyszczenia obszarów wodnych, a czym innym projektowanie kampanii społecznej na temat ochrony bałtyckich fok. Czym innym jest czytanie w podręczniku o trójpodziale władzy w Polsce, a czym innym uczestnictwo w posiedzeniu rady młodzieżowej. Poprzez rezultaty projektów społeczno-edukacyjnych należy rozumieć powstanie muralu na budynku szkoły, organizację imprezy, która staje się coroczną tradycją, tworzenie miejsc spotkań, zawiązywanie klubów, sadzenie ogrodów… Poprzez efekty natomiast rozbudzenie ciekawości, nauka współpracy i poczucia, że “mogę” więcej.
Początek takim akcjom dają jednak dorośli. Projekty organizacji pozarządowych wymagają konsultacji społecznych. Dlatego często jeszcze przed opracowaniem planu działań przeprowadzane są ankiety – najczęściej w szkołach. Dorośli inicjują projekt, ale jego ostateczny kształt zależy od uczestników. Rodzice muszą wyrazić zgodę, czasem zachęcić dziecko lub pomóc w uzupełnieniu formularza.
Powiedzmy, że mamy do czynienia z fundacją, której celem statutowym jest edukacja ekologiczna. Zanim zorganizuje działanie zaprasza młodzież w zaprzyjaźnionej szkole do zabrania głosu w danym temacie. Dobrze zadane pytanie generuje ciekawe odpowiedzi. Okazuje się bowiem, że młodzi ludzie często widzą wiele potrzeb w otaczającym ich środowisku. Ktoś zauważa problem ptaków w sylwestra, ktoś inny może wspomnieć o produkcji śmieci i kupowaniu w sieciówkach. Projekty społeczne nie rozwiązują problemów świata, jednak pokazują młodzieży drogę do systemowych rozwiązań, przywracają im moc sprawczą, a przede wszystkim uczą świadomie postrzegać rzeczywistość. Wsłuchiwanie się w głos młodych ludzi wpływa na ich późniejsze zaangażowanie w realne działania. W projekcie edukacyjnym najbardziej chodzi o dostarczanie narzędzi oraz naukę kreatywnego posługiwania się nimi z pewnością i odwagą.
Jakie projekty są popularne wśród młodzieży?
Przede wszystkim te, które oddają im sprawczość. Nic o nas bez nas – z tego założenia wychodzi świadoma, współczesna młodzież, uczestnicy Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, członkowie Młodzieżowych Rad Gminnych, samorządów uczniowskich oraz innych grup zrzeszających młodych aktywistów. Wzięcie pod uwagę potrzeb uczestników, ich możliwości i predyspozycji, to sprawa najistotniejsza.
We współpracy z organizacjami pozarządowymi, szkołami i instytucjami kultury zorganizowałam w wielu takich miejscach na przestrzeni ostatnich pięciu lat kilkanaście projektów angażujących młodzież. Wśród uczestników były zarówno osoby z miast, jak i ze wsi, młodzież osadzona wyrokiem sądu w ośrodkach wychowawczych, uczniowie liceów, podstawówek, w edukacji domowej. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że najtrudniej o motywację do działań na wstępnym etapie projektu. Tak więc działania powinny być skrojone na miarę potrzeb uczestników, a potrzeby muszą być autentyczne i dobrze rozpoznane. Wykonanie powinno być profesjonalne i przede wszystkim – żadne działanie nie może być narzucone. Tylko dobrowolne uczestnictwo przynosi pozytywne efekty. Kierowani ciekawością młodzi ludzie przerzucają się pomysłami, biorą udział w czasochłonnych akcjach i chętnie mówią co myślą. Zasada numer jeden – nic na siłę. Zasada numer dwa – wzbudzić ciekawość i pokazać cel.
Interdyscyplinarność zawsze wpływa na atrakcyjność realizacji pomysłu, a to przekłada się na zaangażowanie uczestników. Jednocześnie różnorodność włączanych dziedzin wymaga wyspecjalizowanej kadry, stąd w projektach liczne partnerstwa z wieloma podmiotami oraz zaproszenie do projektu edukatorów z różnych dziedzin, doświadczonych działaczy. Zanim Twoje dziecko przystąpi do projektu sprawdź, czy tworzą go profesjonaliści. Udział doświadczonych animatorów, edukatorów, artystów i duże zaangażowanie całej kadry prowadzących to siła napędowa projektów. Wbrew temu co się powszechnie sądzi, młodzież szuka autorytetów u dorosłych, jednak często z dala od rodziców i nauczycieli. Projekty społeczne pozwalają spotkać się z “nowymi” dorosłymi, z ludźmi spoza codziennego kręgu. Dla osób stygmatyzowanych, zagrożonych wykluczeniem społecznym jest to szansa na odbudowanie poczucia własnej wartości, zmianę postrzegania przez grupę i przez samego siebie. Celem projektów społecznych jest szeroko pojęta edukacja i rozwój, nie zaś autorytarne wprowadzanie zmian. Projekty, które kreują zaangażowanie młodzieży to te które podążają za ich potrzebami i oferują metody pracy w oparciu o dialog.
Inspiracją do tworzenia programów edukacyjnych i projektów opartych na partycypacji młodzieży bardzo często bywają dzieła sztuki i wartości przyjmowane przez artystów zaangażowanych społecznie. Wiele znanych w historii sztuki zjawisk i nurtów staje się inspiracją dla działań edukacji obywatelskiej, kulturalnej i ekologicznej. Sztuka zaangażowana i sztuka ekologiczna, artywizm, land art i street art to tematy, w których bardzo naturalnie poruszają się młodzi ludzie. Artystyczny bunt i kreatywność, to cechy bliskie temu etapowi rozwojowemu. Bycie twórczym oznacza bycie gotowym do zmiany, do przełamywania stereotypów w myśleniu i działaniu, do poszukiwania świeżych rozwiązań (często niekonwencjonalnych), do eksperymentowania i nowatorskich propozycji. Uczestników warsztatów łączy często potrzeba przekraczania codziennych schematów, tworzenia nowych praktyk życia codziennego i świadomego życia pełnego współzależności. Są to ambicje niejednego dzieła sztuki!
Mural – to chyba najbardziej pożądana forma wypowiedzi artystycznej wśród nastolatków. Cieszy się powodzeniem ze względu na trwały efekt w postaci monumentalnego dzieła. Dające wyraz jedności , bycia częścią grupy działanie pozwala na spełnienie marzeń o pozostawieniu po sobie śladu w przestrzeni publicznej. To odpowiedź na “tendencję do malowania po murach”, spotykaną głównie w miastach.
Wlepy – kolejna street-artowa technika, a dzięki niej można zwrócić uwagę na to co ważne, aktualne. Wlepy to hasła lub infografiki, które zatrzymują nas w codziennym, ulicznym pędzie. Skupiamy na chwilę wzrok na ważnym zdaniu lub ilustracji skłaniające do refleksji. Przy okazji tego typu “zajęć terenowych” warto upewnić się o zgodzie urzędu miasta na taką działalność. To także nauka dla młodych ludzi:- można robić szum wokół danego tematu, można wyrażać siebie – i to legalnie.
Nie tylko wlepy i mural, ale wszelkie działania artystyczne i arteterapeutyczne, gdzie sedno stanowi autoekspresja są dobrze odbierane przez młodzież. Czasem jednak przyzwyczajeni do świata oceny i porównań młodzi ludzie wolą wyrażać treści grupowe, nie indywidualne, nie zbyt osobiste. Uwalniające są sztuki intuicyjne – rysunek czy malarstwo, którym daleko do mimezis i odzwierciedlania świata widzianego gołym okiem.
Wyjście w teren – wasze dorastające dzieci uwielbiają się szwendać, obserwować. Kultura flanerów (spacerowanie, chadzanie po mieście, kontemplowanie miejskiego życia oraz wielogodzinne obserwowanie i komentowanie życia ulicy – przyp. red.), od zawsze utożsamiana jest z wolnym czasem, bezcelowością i spontaniczną przygodą. Można przy takim zwiedzaniu wyciągnąć wiele wniosków, zwłaszcza kiedy taki spacer kończy się wystawą fotografii zrobionych komórką lub dzieleniem się rozmaitymi refleksjami w kręgu. Działa tu zwykła odmiana codziennych zwyczajów – zamiast na lekcje idziemy w teren. To także dobry czas na twórcze wykorzystanie nowych technologii, na zabawę w poszukiwanie odpowiedzi na zadane wcześniej pytania. Elementem wyjścia w teren może stać się również sonda społeczna – najczęściej przeprowadzana na terenie szkoły dla uzyskania opinii uczniów. Znowu w ruch pójdą telefony – można tworzyć filmy lub rejestrować dźwięki. Nagrywanie dźwięków samego miasta – to też dobra zabawa.
Założenie Młodzieżowej Rady – rolą Rady Młodzieżowej, wyłonionej w demokratycznych wyborach, ma być reprezentowanie interesów młodzieży w mieście lub w gminie, uwrażliwianie władz samorządowych na potrzeby młodych mieszkańców. Ważne jest także pełnienie funkcji doradców i opiniowanie działań dorosłej części włodarzy. Młodzieżowe rady są powoływane w wielu miastach na terenie Polski. Można do nich dołączyć w drodze demokratycznego głosowania: należy opracować program i kampanię wyborczą, wziąć udział w wyborach. Tego typu zaangażowanie jest istotne dla osób, które mają własną, rzetelną wizję zmian, lubią występować publicznie i chętnie towarzyszą dorosłym w podejmowaniu decyzji. Młodzieżowe rady gminy są często podmiotem uprawnionym do wnioskowania o finanse na wyznaczony cel. Otrzymanie dotacji i realizacja zaplanowanych działań uskrzydla młodych radnych.
Promocja w mediach – powstałe w czasie projektu zdjęcia, filmy, dokumentacje są publikowane w Internecie za zgodą opiekunów. Ważny jest element partycypacji – uczestnicy samodzielnie prowadzą blogi, konta profilowe, strony. Tutaj młodzież sięga po swoje umiejętności korzystania z mediów społecznościowych. Wykorzystuje media w sposób kreatywny i pożyteczny. To także pretekst do rozmów na temat wartości, kreowania wizerunku, bezpieczeństwa w sieci, praw autorskich, trendów i zmieniających się epokowo kanonów piękna. Naturalne środowisko młodych ludzi – Internet – przestaje być demonizowany, podkreślamy jego dobre strony i szerokie zastosowanie w marketingu i promocji wszelkich pożytecznych publicznie działań. To punkt wyjścia do zajęć z projektowania graficznego, nauki fotografii, czy budowania strategii marketingowej. Przy okazji działań promocyjnych często ujawniają się pasje reporterskie, chęć do występowania publicznie w radio, lekkie pióro przy pisaniu postów i tekstów reklamowych. Każdy uczestnik, w zgodzie ze sobą może przyczynić się do realizacji opracowanej wcześniej strategii.
Dlaczego uczestnictwo w projektach twórczych jest korzystne dla młodzieży?
Młodzież to wyjątkowa grupa uczestników, odbiorców i kreatorów projektów społecznych, czy edukacyjnych. To często uczniowie szkół średnich, stojący jedną nogą na progu dorosłości. Postanowiliśmy zrozumieć i zastosować mechanizmy uruchamiające postawę twórczą, a więc taką, w której ujawnia się otwartość, niezależność od opinii i odwaga prezentowania własnych przekonań. Jedno z wyjaśnień daje Stephen Porges, dyrektor Centrum Badań nad Ciałem i Mózgiem na wydziale psychiatrii Uniwersytetu Illinois – stworzył mapę pokazującą, w jaki sposób psychofizjologiczne systemy organizmu wpływają na nasze zachowanie, zdolność interakcji z innymi ludźmi, poczucie bezpieczeństwa i samopoczucie a także reakcję na traumę. Aktywacja stanu zaangażowania społecznego, a więc poczucia jedności, połączenia i zorientowania na środowisko idzie w parze z działaniem gałęzi brzusznej nerwu błędnego. Idzie za tym odczucie otwartości, ciekawości i współczucia.
Kontekst sztuki, wykorzystania mediów, wiedza o społeczeństwie, ale także samo praktykowanie „swobody twórczej” na zajęciach, zajęciach fotograficznych czy ekologiczno-plastycznych, sprzyja rozwojowi grupy i stwarza warunki do własnej ekspresji. Spotkanie ze sztuką, jak i „sztuka spotkania” utwierdzają uczestników w przekonaniu o słuszności podejmowania inicjatyw, odkrywania pomysłów na forum grupy, budowania zaufania do wyobraźni i intuicji. Zajęcia twórcze w projektach społecznych uczą unikania oceny na rzecz konstruktywnej analizy i szacunku dla autonomii poglądów. Zgodnie z założeniami teorii poliwagalnej – kiedy pojawia się zabawa, współpraca, jasne zasady, wtedy rodzi się poczucie bezpieczeństwa, otwartość i świadomość. Podane propozycje działań projektowych to zaledwie kilka sprawdzonych metod, dostosowanych do współczesności i realnych potrzeb dorastających ludzi. To my, dorośli pokazujemy jak może wyglądać życie w społeczeństwie i zapraszamy do tego dzieci z szacunkiem dla ich wieku i możliwości.
Młodzież to najbardziej zaskakująca grupa wiekowa z jaką przyszło mi współpracować ze względu na ich kreatywność, energię twórczą i wiarę w to co robią, kiedy widzą w tym sens (czyli radość, przyjemność, satysfakcję). Do stworzenia dobrej współpracy natomiast, tak jak w grupie dorosłych potrzebne są mocne fundamenty zaufania i wspólny cel, wtedy też pojawia się zaangażowanie.
